پیمان عظیمی مقیدی ، دانشجوی کارشناسی ارشد کارآفرینی در صنعت گردشگری ، دانشگاه تهران
موسسه کارآفرینی وتوسعه جهانی(GEDI)
از آنجایی که اکوسیستم کارآفرینی هر کشور و هر صنعت بیان کننده شرایط حال حاضر آن میباشد و از طرفی برای بهبود آن بایستی با مد نظر قرار دادن معیارهای مختلف به تحلیل و بررسی و ارائه راهکارها پرداخت، تکیه به استانداردهای سازمان های جهانی که سابقه روشنی در این امر داشته اند میتواند روشنگر مسیر افرادی که عزمی راسخ در جهت محقق کردن اهداف مالی کسب و کارهای خود و همچنین اعتلای نام و رتبه کشور خود در بین رقبا هستند باشند.
گردشگری در ایران به عنوان یک صنعت از پتانسیل های بالایی برای توسعه برخوردار است.بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری ،ایران رتبه دهم جاذبه‌های تاریخی و رتبه پنجم جاذبه‌های طبیعی را در جهان دارا است و یکی از امن‌ترین مقاصد گردشگری دنیاست. با این وجود جایگاه ایران در تعداد گردشگران ورودی رتبه ۴۶ وازجهت درآمد ارزی رتبه ۳۵ دنیا می باشد و سهم نیم درصدی ایران از درآمد یک هزار و ۵۰۰ میلیارد دلاری گردشگری جهان بایستی حداقل بین دو تا سه درصد باشد که یکی از راه های محقق شدن این مهم بهبود شاخص های جهانی کارآفرینی در این صنعت میباشد که با نگاهی جزیی تر از منظر شاخص های موسسه کارآفرینی وتوسعه جهانی(GEDI) ، به بررسی اکوسیستم صنعت گردشگری ایران در سه حوزه گرایش کارآفرینانه، توانایی کارآفرینانه واشتیاق کارآفرینانه میپردازیم.
شاخص فرعی گرایش کارآفرینانه ( ATT)
شاخص فرعی گرایش کارآفرینانه،گرایش جمعیت یک کشورنسبت به کارآفرینی را سنجیده و بیانگر دیدگاه عموم مردم درخصوص کارآفرینی وکارآفرینان است. گرایش کارآفرینی تحت تاثیر ارکانی نظیر “درک فرصت، مهارت شرکتهای نوپا، پذیرش ریسک، شبکه سازی و پشتیبانی فرهنگی ” قراردارد.
درک فرصت
درک فرصت از منظر کارآفرینانه به معنای شناخت نیاز، علایق و خواسته های بازار و پاسخگویی به آن ازطریق یک ترکیب خلاقانه از منابع موجود میباشد. درک فرصت درایران در میان ۱۵کشور منطقه، با فاصله کمی از تونس، مصر و اردن، مقام۱۱منطقه را داراست. آموزش و ترویج کارآفرینی و سوق دادن افراد فعال در این صنعت به خلق کسب و کارهای فرصت محور در سطوح مختلف جامعه علی الخصوص دانشجویان و دانش آموختگان نقش بسزایی در ارتقای رتبه ایران در این شاخص را داراست.
مهارت کسب وکارهای نوپا
این رکن درصد جمعیتی را می سنجد که احساس می کنند از دانش و مهارت لازم برای راه اندازی یک کسب وکار جدید برخور دارند و در کنار آن به جمعیت دارای تحصیلات عالی به عنوان بازارکار متخصص و ماهر در آن کشورتوجه دارد عملکرد کلی ایران دراین رکن در پرورش نیروی ماهر در صنعت گردشگری مطلوب نمی باشد و بسیاری ازصاحب نظران و صاحبان بنگاه های اقتصادی، براین باورندکه فارغ التحصیلان آموزش عالی ازمهارت های لازم برخوردارنبوده اند. توجه جدی تر به آموزش مهارت های کاربردی در دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی و پیوند آموزش ها به نیازهای بازار، تدوین واحد های درسی عملی و همچنین ایجاد رشته های زیرشاخه ای و میان رشته ای مرتبط با صنعت گردشگری کمک شایانی در این امر خواهد کرد.
پذیرش ریسک
محیط مساعد و ریسک پایین کسب وکار از جمله الزامات توسعه کارآفرینی درکشورها محسوب میگردد . امکان دسترسی و قابلیت اطمینان از اطلاعات مالی شرکتها، حمایت قانونی از بستانکاران و پشتیبانی نهادی از مبادلات بین شرکتی، ازجمله موضوعاتی است که ایران درآن توفیق چندانی کسب نکرده است و علی الخصوص در صنعت گردشگری در سنوات گذشته با تنش های سیاسی در بعد روابط بین الملل خسارات قابل توجهی به بخش خصوصی که معاش آنها در گرو مساعد بودن روابط سیاسی و فرهنگی بین دول است وارد شده است.
شبکه سازی
رکن شبکه سازی به عنوان یکی از ورودی های مهم کارآفرینی از متغیر نهادی” کاربری اینترنت ” و متغیر فردی” شناخت کارآفرینان ” تشکیل میشود . اینترنت به عنوان بستری مناسب برای تعامل افراد و تبادل اطلاعات زمینه مناسبی برای شناخت کارآفرینان وگسترش شبکه اجتماعی آنان فراهم می آورد . با این وجود به نظر میرسد علی رغم رشد سریع جهان در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در تسهیل و تسریع امور مختلف، درایران به دلایلی همچون سرعت پایین اینترنت سراسری و آموزش کم در خصوص بهره گیری مناسب از این فناوری ضریب بهره برداری نسبت به سایرکشورها پایین است.
اما رکن شبکه سازی با کارآفرینان، ازآنجا که شناخت کارآفرینان توسط افراد جامعه موجب الگوگیری ازکارآفرینان وگردش تجارب کسب وکاراست ایجا د بانک های اطلاعاتی از کارآفرینان برتر، تشکیل انجمن ها و تشکل های کارآفرینی، تشکیل شبکه های کارآفرینی برخط و برگزاری رویدادهای کارآفرینی درگسترش شبکه اجتماعی کارآفرینان موثراست. بطور مثال تجربه موفق آقای عباس برزگر در توسعه فضای روستایی به منظور جذب گردشگر خارجی در یکی از روستاهای استان فارس و انتقال این تجارب با دیگران در محافل مختلف، در بوجود آمدن چندین نمونه مشابه موفق کارآفرینی روستایی گردیده است.
از سمتی دیگر تعامل با سازمان ها و نهاد های متولی گردشگری در دنیا باعث هم افزایی تجربیات و دانش کاربردی شده و بر رشد این صنعت و ایجاد ارتباطات کاری فی مابین ذینفعان میگردد. که از نمونه های موفق میتوان به برگزاری کنوانسیون راهنمایان تور برای اولین بار در ایران در سال ۲۰۱۷ اشاره کرد که جمعیتی نزدیک به ۳۵۰ نفر از برترین تور لیدر های دنیا برای شرکت در این کنوانسیون حضور بعمل رساندند.
و همچنین رایزنی مناسبی که برای برگزیده شدن تبریز به عنوان شهر گردشگری جهان اسلام در سال ۲۰۱۸ صورت گرفت که با توجه به پیشبینی ها و تمهیدات صورت گرفته نقش بسزایی در معرفی چهره واقعی ایران به جهانیان را دارد.
پشتیبانی فرهنگی
برای سنجش پشتیبانی فرهنگی از متغیر فردی ” باور به مسیر شغلی کارآفرینی ” و متغیر نهادی” فساد ” استفاده میشود . دراین رکن رویکرد جامعه نسبت به ارزش گذاری کارآفرینان مورد سنجش قرار میگیرد.
در سنوات اخیر برخی ذهنیت ها بگونه ای بوده است که ورود گردشگران خارجی را مخرب فرهنگ شهری و روستایی دانسته اند. قطعا این نگرانی جای تامل و بررسی دارد ولی دسترسی به راهکار برای حفظ و حراست از فرهنگ ایرانی- اسلامی نیاز به یک نوع نگرش حمایت کننده از کارآفرینی در بستر گردشگری را میطلبد.
از دیگر عوامل پشتیبانی فرهنگی، تغییر رویه سفر در بین عموم جامعه است. قطعا با حمایت هموطنان از مقاصد گردشگری داخلی، اگر درصدی از حجم مخارجی که بواسطه ایرانیان در خارج از کشور صرف میشود به مقاصد داخلی اختصاص داده شود، رشد بسزایی در رونق کسب و کارهای محلی گردشگری و بوم گردی ایران را شاهد خواهیم بود و از فصلی بودن و پر نوسان بودن درآمد زایی برای جوامع میزبان خواهیم کاست و بطبع آن در طول زمان بر کیفیت ارائه خدمات افزوده خواهد شد.
شاخص فرعی توانایی کارآفرینانه (ABT)
شاخص فرعی توانایی کارآفرینانه، وظیفه اندازه گیری بعضی ویژگی های مهم کارآفرینی وبنگاه های نوپا که دارای پتانسیل رشد بالا هستند را بر عهده دارد.
راه اندازی کسب وکار نوپا مبتنی بر فرصت
مشاهدات درایران حاکی از آن است که حدود۱۰% از فعالیت های کارآفرینی بر پایه تشخیص فرصت است وحدود۴۰% ایجادکسب وکارهای جدید حسب ضرورت صورت می پذیردکه این شرایط نیز گریبان گیر صنعت گردشگری می باشد. راه اندازی کسب وکارنوپا مبتنی برفرصت درمیان افراد جامعه علی الخصوص در صنعت گردشگری که پتانسیل درآمدزایی بالایی دارد با مهیا کردن بستر های لازم برای پیاده سازی آن از سوی نهاد ها و سازمان های ذیربط و تسهیل امور بواسطه آنها و همچنین ایجاد انگیزه در افراد برای سوق دادن آنها به سمت این مدل از کسب و کار با ایجاد نگرش جدید و آموزش صحیح امکان پذیر میباشد.
جذب فناوری
رکن” جذب فناوری” میزان فناور بودن بنگاه ها و قابلیت جذب فناوری آنها را درسطح کشورها می سنجد. عملکرد کلی ایران در این رکن در صنعت گردشگری متوسط و در حال حاضر رو به بهبودی میباشد. از وضع قوانین جدیدی که برای حمایت از کسب و کارهای مبتنی بر تجارت الکترونیک بوده است گرفته همانند ” t نماد” و e”نماد” تا محیا کردن بسترهای لازم از سوی سازمانهای مرتبط با خدمات گردشگری اعم از سازمان هواپیمایی کشوری، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، جامعه هتل داران و وزارت صنعت، معدن و تجارت را میتوان نام برد و قطعا داشتن ثبات در این روند حمایتگر، منجر به رشد بیشتر تمایل در بکار بستن فناوری در کسب و کارها خواهد بود.
سرمایه انسانی
آموزشهای آکادمیک لازم مرتبط با صنعت گردشگری در حال حاضر در ایران کیفیت لازم برای پاسخگویی به نیازهای بازار و فعالیتهای نوآورانه وکارآفرینانه را ندارند. ضعف دراین متغیر نشان می دهدکه بنگاههای اقتصادی در ایران سرمایه گذاری مناسبی برای آموزش و ارتقا مهارت نیروی کار خود انجام نمی دهند. تا آنجا که از دغدغه های سازمان های دولتی برای توسعه گردشگری ایران این بوده است که اگر بر اساس پیشبینی های صورت گرفته سیل گردشگران خارجی به ایران سرازیر شود ما جدای از داشتن کمبود در زیر ساخت ها ، در ارایه دادن خدمات توسط نیروی انسانی ماهر نیز دچار مشکل خواهیم بود.
ناگفته نماند به لطف مهمان نوازی ایرانیان و تاثیر این رفتار محبت آمیز بر گردشگران خارجی ، تا حدی ضعف مهارت های اجرایی افراد در ارتباط با ارائه خدمات به گردشگران مستتر شده است که این مقوله بخودی خود یک مزیت رقابتی برای گردشگری ایران در سطح بین المللی بحساب می آید.
پس از بررسی دو شاخص فرعی از شاخص های جهانی کارآفرینی ، حال به اشتیاق کارآفرینانه به عنوان آخرین شاخص پرداخته و نقش آن را در توسعه صنعت گردشگری ایران بررسی میکنیم.
شاخص فرعی اشتیاق کارآفرینانه(ASP)
اشتیاق کارآفرینانه به ماهیت متمایز، کیفی و مرتبط با استراتژی فعالیت کارآفرینانه اشاره دارد . اشتیاق کارآفرینانه منبع انگیزشی قدرتمندی است که تفکر، کنش و پایداری در فعالیتهای کارآفرینانه را تحریک میکند. اشتیاق کارآفرینانه، احساسات مثبت شدیدی است که آگاهانه بوده و از طریق مشارکت درفعالیتهای کارآفرینانه تجربه میشود . به عبارت دیگر، اشتیاق کارآفرینانه، تلاش برای ایجاد شرکت جدیدی که تولید ثروت کرده را میسنجد.
نوآوری محصولی
نوآوری عنصر محوری درکارآفرینی است. از آنجایی گردشگری خدمات محور است و محصولی که ارایه می گردد بیشتر ماهیتی ناملموس دارد و از جنس تجربه و احساس است و از طرفی با توجه به تنوع گونه های گردشگری که در ایران وجود دارد، از گردشگری مذهبی و فرهنگی گرفته تا تاریخی و ورزشی ، حجم نوآوری در ارایه محصولات گردشگری متنوع به بازار پایین است. ایران با توجه به قدمت تاریخی و گوناگونی اقوام اصیل بومی و چهار فصل بودن اقلیم آب و هوایی، پتانسیل فراوانی در ارایه انواع گوناگون و متنوعی از گردشگری را دارد.
تنها شاخه ای از محصولات ارایه شده از ایران که در وضعیت نسبتا مطلوبی قرار دارد صنایع دستی ایران میباشد که آن نیز جایگاه رفیع تری را میتواند تجربه کند.
بین المللی سازی
این رکن توان بنگاه ها در ورود به بازار جهانی را می سنجد و شامل متغیرفردی” جهت گیری صادرات” و متغیر نهادی” جهانی سازی ” است.
از آنجایی که صنعت گردشگری صنعت ارتباطات و تعامل بین جوامع داخلی با جوامع خارجی است عملکرد ایران دراین رکن میتوانست مطلوب تر باشد. هر چند تحریم های بین المللی و به تصویر کشیدن چهره ای غیر واقعی از ایران تا حد زیادی برعملکرد پایین این رکن موثربوده است ولی ضعف در رقابت پذیری محصولات تولید داخل، جذب ضعیف سرمایه گذاری خارجی، عدم اختصاص بودجه مالی کلان برای برنامه های بازاریابی گردشگری در سطح بین المللی از دیگر دلایل آن میباشد.
حفظ و حراست از منابع موجود
در گردشگری منابع یک کشور نقش بسزایی در تعیین میزان پتانسیل آن کشور در جذب توریسم دارد. با توجه به اینکه ایران منابع غنی فرهنگی ، تاریخی و طبیعی را دارد حفظ و حراست از این منابع بلکه بیشتر از ایجاد زیرساخت های جدید و هتل های چندین ستاره اهمیت دارد. شاید با صرف میلیون ها دلار بتوان هتلی معلق بر آسمان ساخت ولی تخت جمشید ، پاسارگاد و چغازنبیل که میراث کهن ترین تمدن های بشری هستند در صورت عدم حفظ و حراست با چند ده میلیون دلار هم ، قابل بازگشت نیستند. با اقدامات صورت گرفته در سه سال اخیر ۱۴ اثر ملی ایران و به تازگی نیز شهر یزد ثبت جهانی یونسکو شدند که خود نوید بخش تحولاتی در نظام برخورد با این سرمایه های گران بهای ملی است ولی کماکان همت دستگاه های دولتی و حمایت مردمی را می طلبد.
همچنین در کنار حراست از میراث ملموس فرهنگی، بایستی به میراث ناملموس کشورمان نیز به مراتب بیشتر اهمیت داد. ایران از تعداد معدود کشورهایی است کهمتنوع ترین و کهن ترین اقوام اصیل بومی را در دل خود جای داده است. اقوامی با فرهنگ ها، گویش ها، پوشاک، سنت ها و غذاها و صنایع دستی و هنری گوناگون که هر کدام رنگی را از رنگین کمان زیبای ایران بخود اختصاص داده اند.
سرمایه ریسک پذیر
سرمایه یکی از مهمترین مولفه ها برای رشد نوآوری و فعالیتهای کارآفرینانه است. ماهیت متفاوت کسب وکارهای نوآور و فناورانه که ریسکی بالاتر از کسب وکارهای سنتی را به همراه دارند، شیوه های تامین مالی منحصر به خود، از فرشتگان کسب و کار گرفته تا صندوق های سرمایه گذاری خطر پذیر، رامی طلبد
خوشبختانه در دو سال اخیر توجه نسبتا مناسبی به صنعت گردشگری از سمت سرمایه گذاران خصوصی شده است به طوری که شاهد برگزار شدن چند ده استارتآپ ویکند گردشگری و فراخوان حمایت از ایده های نو را در سراسر ایران در جهت توسعه گردشگری بوده ایم. ولی تداوم این رغبت با حمایت دولت از رشد و توسعه گردشگری و ایجاد فرهنگ در جامعه برای حمایت ملی و مردمی از شرکت های تازه قدم به عرصه کسب وکارهای نوآور گذاشته بسیار متاثر است.
تحلیل حساسیت مداخلات سیاسی
شاید به جرات بتوان گفت صنعت گردشگری یکی از آسیب پذیرترین صنایع در مواجهه با تنش های سیاسی است.
آسیب‌هایی که حملات داعش به گردشگری پاریس وارد کرد، تحریم‌های روسیه در رابطه با عدم سفر به ترکیه و همین‌طوربسته شدن سفارت عربستان در مشهد مقدس نمونه‌هایی هستند که اهمیت روابط در هم تنیده گردشگری با سیاست‌های بین‌المللی و پویایی اقتصاد جهان را بیش از پیش آشکار می‌سازند.
از این رو سیاستگذاری روابط بین المللی حسنه با جوامع هم پا با ایران با حفظ حریم ملی جزلاینفک و اساسی سند توسعه صنعت گردشگری بحساب می آید. از آنجایی که امکان تنش در روابط بین المللی همیشه بوده و هست از اقدامات استراتژیک در جهت با ثبات نگه داشتن نرخ گردشگر ورودی به ایران حفظ حداقلی بازارهای هدف موجود و همچنین برنامه مدون داشتن در جهت توسعه روابط خارجه و ایجادبازارهای جدیداز جمله مهمترین عوامل بشمار میآیند.
به امید بهبودی اکوسیستم کارآفرینی گردشگری و اشتغال زایی پایدار بواسطه این صنعت برای ایران عزیز
منابع تحلیل و بررسی :
- معاونت توسعه کارآفرینی و اشتغال وزارت کار
- سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی
- مرکز آمار ایران
